Логопед- мұғалім И.Н. Курочкина
СЖД/ОНР бар балалардың ата-аналарына кеңес беру
«Фонематикалық қабылдау – бұл дұрыс айтылудың негізі және СЖД/ОНР бар балалардағы дисграфияның алдын-алу».
Мақсаты: Ата-аналарды СЖД/ОНР бар үлкен мектеп жасына дейінгі балалардағы фонематикалық процестерді дамыту сабақтарына тарту.
Міндеттері: 1.Ата-аналарға фонематикалық процестерді дамыту бойынша балалармен жұмыстың маңыздылығын көрсету;
2.Ата-аналарды фонематикалық процестерді дамытуға бағытталған ойындармен таныстыру.
Бүгін біз балаға сауаттылықты сәтті бастауға көмектесу үшін ересек адамның қандай білімі мен дағдылары болуы керек екендігі туралы сөйлесетін боламыз. Көптеген ата-аналар баламен әріптерді үйрену жеткілікті және ол сауатты оқып, жаза бастайды деп ойлайды. Бірақ әрдайым солай бола бермейді. Сауатты жазу үшін балаға сөйлемдер сөздерден, буындардан, дыбыстардан тұрады, ал сөздегі дыбыстар белгілі бір ретпен орналасады деп елестетіп түсіну керек.
Оқуды үйрену кезінде, керісінше, дыбыстарды бір бөлікке біріктіре білу керек. Мысалы, [м] дыбысы мен [а] дыбысы қосылса, ма буыны болады.
Бірте-бірте бұл әрекеттер автоматтандырылады, яғни бала оларды ойланбастан орындайды.
Сауаттылықты сәтті оқыту үшін бала сөйлеу дыбыстарын есту арқылы ажыратуды үйренуі керек. Бұл дыбыстық жағынан ұқсас сөздерді ажырату үшін қажет: мысалы, люк және пияз сөздері.
Егер бұл процестер бұзылса, балалар сауаттылықты үйренуде қиындықтарға тап болады. Жазуда келесі қателер пайда болуы мүмкін: әріптерді ауыстыру және өткізіп жіберу, әріптегі сөздерді біріктіру, буындарды өткізіп жіберу және ауыстыру. Оқу кезінде дыбыстарды ауыстыру, әріптік оқу, баланың оқуды түсінбеуі бар.
Бұған жол бермеу үшін баламен дыбыстық ойындар ойнау керек.
Енді біз оны үйренеміз. Мұндай ойындардың көпшілігі арнайы жабдық пен дайындықты қажет етпейді, оларды ас үйде ойнауға болады.
«Шапалақта, мұқият бол»
Мен дыбыстарды атаймын, ал егер [р] дыбысын естісең, қолыңды шапалақта (оны «ұстап ал»).
Мен буындарды атаймын, ал егер сен [р] дыбысын естісең, қолыңды шапалақта.
Мен сөздерді атаймын, ал егер сен [р] дыбысын естісең, қолыңды шапалақта.
Пружина, кипяток, подделка, автограф, министерство, кемпинг, хроника, владыка, плафон, простыня (пружина, қайнаған су, жалған зат, қолтаңба, министрлік, кемпинг, шежіре, лорд, плафон, простыня).
«Ритмді қайтала»
Бұл ойын үшін мен баладан ритмді қайталауды сұраймын. Артқа бұрылып, менің шапалақтағанымды мұқият тыңда, содан кейін сен де солай шапалақта.
«Сылдырмақ»
Сенің алдыңда киндер-сюрприз контейнерлері бар. Олар әртүрлі жарма, макаронмен толтырылған. Бірдей толтырғышы бар контейнерлерді ашпай-ақ есту арқылы табу керек.
Кім көп?
Белгілі бір дыбысқа көбірек сөздерді кім атайды.
Менің қолымда доп бар. Мен ойынды бастаймын - [x] дыбысынан басталатын зат есім сөзін атаймын және келесі ойыншыға беремін. Ол да сөзді атайды және допты береді. Сөйтіп әрі қарай жалғастырамыз. Сөзді кім атай алмайды – ойыннан шығады.
«Сөздер тізбегі»
Ойын – «қалалар» ойынының аналогы. Енді біз кезек-кезек қандай да болсын зат есімдерді атаймыз, әрбір келесі сөз алдыңғы сөздің соңғы дыбысынан басталуы керек.
Кім жылдам?
Атауында берілген [м] дыбыс бар 3 затты кім тезірек әкеледі.
«Сөз жина»
Мен сөзді дыбыстармен айтамын, сен бұл сөздің не екенін болжауың керек. Мысалы, К, О, Т – мысық болып шықты.
«Төртіншісі артық»
Мен төрт сөзді атаймын, оның үшеуі бір дыбыстан, ал төртіншісі екіншісінен басталады. Сөздердегі алғашқы дыбыстарды анықта және қай сөз артық екенін айт.
Шишка, щетка, шапка,шашка (шишка, щетка, қалпақ, дойбы).
Ал енді анықта төртінші қосымша соңғы дыбыс бойынша-үш заттың атаулары бірдей белгілі бір дыбыспен аяқталуы керек.
Богатырь, царь, мотор, фонарь (Батыр, патша, мотор, фонарь).
«Үйлерге тарату»:
Сенің алдыңда үш сүйек пен ойыншық бар. Оларды үйлерге орналастыру керек. Бірінші үйде біз басында [м] (бірінші) дыбысы бар ойыншықтарды орналастырамыз, екінші үйде біз ортасында [м] дыбысы бар ойыншықтарды, үшіншісінде – соңында [м] дыбысы бар (соңғы) ойыншықтарды орналастырамыз.
Машинка, самолет, погремушка, гном, мышка (Машина, ұшақ, сылдырмақ, гном, тышқан).
«Көлікке жанармай құй»
Бұл ойын үшін саған үш сүйек пен машина қажет. Бізде текшелер жанармай құю станциясындағы бағандар рөлін атқарады. Мен сөздерді атаймын. Егер басында [щ] дыбысы естілсе – машинаны бірінші бензин сорғысының жанына, ортасында – екіншісіне, соңында-үшіншісіне қой.
Щупальца, плащ, щеколда, помощь, Щелкунчик, крановщик (Шатырлар, жадағай, щеколда, көмек, Щелкунчик, крановщик).
«Қандай дыбыс жоқ?»
Мен сөзді бірінші дыбысты қалдырып айтамын, ал сіз қандай дыбысты жіберіп алғанымды және қандай сөз шыққанын атауыңыз керек.
.леватор
.втоматизация
. вианосец
.андероль
«Дыбыс қандай түсті?»
Балаларға қатты және жұмсақ дыбыстарды ажыратуды жеңілдету үшін қатты дыбыстар көк түспен, ал жұмсақ дыбыстар жасыл түспен белгіленеді. Сенің алдыңда екі қарындаш бар – жасыл және көк. Егер мен қатты [л] дыбысы бар сөзді атасам- көк, жұмсақ [ль] болса жасыл қарындашты көтересін.
Электричество, вертолет, лось, мотоцикл, олень, мельница, балетмейстер,кладовая (электр, тікұшақ, бұлан, мотоцикл, бұғы, диірмен, балетмейстер,қойма).
Бұл ойындарды өткізу саған көп уақытты қажет етпейді, бірақ оң нәтиже береді және балаларға мектепте оқуда көптеген қиындықтардан аулақ болуға көмектеседі.
Дыбыстық талдау жасау дегеніміз-дыбыстарды осы сөзде қандай ретпен атауды білдіреді.
Бұл нені білдіреді? Егер баладан «мысық» сөзі қандай дыбыстардан тұратынын сұрасаңыз және ол сізге жауап берсе: «мысық» сөзінде [м,ы,с,ы,қ] дыбыстары бар - бұл оның сөзде жеке дыбыстарды жақсы еститінін білдіреді, бірақ оның дыбыстық талдауын қалай жүргізу керектігін білмейді.
Бірақ дыбыстық талдау сауатты жазудың негізі болып табылады. Бала қандай да бір құбылысты талдай алуы үшін оны түсіну керек. Сөздің дыбыстық құрамының сызбасын салайық.
«Үй» сөзінде-үш дыбыс-үш торды сызып, балаға осы карточканы бер. Онда үй сызылған, ал оның астында осы сөздің сызбасы бар. Біз оған суреттің астындағы торлар сөзде қанша дыбыс бар екенін көрсететінін көрсетеміз.
«Қанша тор бар?»- Үш тор бар.
«Ал сөзде қанша дыбыс бар?»- Үш дыбыс.
«Осы дыбыстарды іздейік. Маған «үй» сөзін айт, сонда мен ондағы алғашқы дыбысты естимін».
«Үй/дом», - дейді бала.
«Бірінші дыбыс қандай?»- [д]. «Өте жақсы».
Бірінші торды көк квадратпен жабайық (ол дауыссыз, қатты). Неліктен көк? Дыбыс дауыссыз болғандықтан, біз оны айтпаймыз, бұл дыбысты айтқан кезде ауа ағыны «тіл» кедергісіне тап болады.
Екінші дыбыс естілетін етіп «доом/үй» сөзін айтайық. "үй". Балаға бірінші рет көмектесіңіз, онымен бірге «доом/үй» сөзін айтыңыз.
«Бұл сөздегі екінші дыбыс қандай?»- [О].
Ол дауысты, біз оны әндеп айтамыз, ауа ағыны еркін өтеді, қызыл шаршымен белгіленіп, екінші торға қойылады.
Осы сөздегі соңғы дыбысты табайық. Бұл сөзді айт, сонда мен оның соңғы дыбысын естимін «доом/үй». Біз көк шаршыны/квадратты алып, бұл дыбыстың дауыссыз, қатты екенін түсіндіреміз, біз оны әрең айтамыз, ерінге кедергі келтіреміз.
Бекіту үшін ойын өткізу. «Енді, - мен дыбысты атаймын, ал сен оны схемадан алып тастайсың. Сен қаншалықты мұқият екеніңді көрейік. Дыбысты алып таста [д], [о], [м].
Баламен жаттығу кезінде біз үнемі есте ұстауымыз керек: біз оған сөздерде дыбыстық талдауды үйретеміз. Біз оны сөзді тыңдауға, оны құрайтын дыбыстарды естуге үйретеміз. Сондықтан бала дыбыстарды олар сөзде қалай естілсе, сол сияқты атауы керек.
«Лес/Орман» сөзіндегі алғашқы дыбыс қандай? Бірінші дыбыс [ль].
«Ал «лэс» сөзіндегі екіншісі ше? Бала бұл жерде екінші [е] дыбысты естиді.
Ал біз ересектерміз, бұл сөзді жазуға үйреніп, баланы «Лес/Орман» сөзіндегі «е» екінші дыбысы деп шатастыра аламыз.
Алдымен жаңа сөзді бөлшектеу ұсынылады. Ересек адамның диктанты бойынша бала аталған сөздерге сәйкес диаграммадан фишкаларды алып тастайды. Бұл жағдайда дыбыстарды сөзде тұрған ретпен емес, бөлшектеу арқылы атаған дұрыс. Мұндай тапсырмалар балаларды схема - модель бойынша сөздің дыбыстық құрамын тағы бір рет тексеруге шақырады.
Сөздерді талдай отырып, балаларда ең маңызды ойлау операцияларын - салыстыру, талдауды дамытатын әртүрлі тапсырмалар беру өте пайдалы. Мысалы, «мак/көкнәр», «рак/қатерлі ісік» сөздерінен бірдей дыбыстарды табыңыз. «дым/түтін», «дом/үй» сөздерінен әртүрлі дыбыстарды тап.
Егер бала жақсы дайындалған болса, онда оған неғұрлым күрделі, тіпті шешімі жоқ нәрселерді де беру керек. «дом/үй», «рак/қатерлі ісік» сөздерінен бірдей дыбыстарды тап. Бірақ мұндай тапсырмалар өте баяу және біртіндеп күрделене түсуі керек.
• дыбыстарды есту және айтылу арқылы ажырату ;
• сөздегі бірінші және соңғы дыбысты естіп бөлектеу;
• сөздегі дыбыстың орнын анықтау (басы, ортасы, соңы);
• сөздегі дыбыстардың саны мен реттілігін анықтау;
• берілген дыбысы бар сөздерді атау;
• сөздегі буындардың санын анықтау, берілген буындар саны бар суреттерді таңдау;
• дыбыстардан сөздерді құрай білу және т .б..
Баланы мақтап, оның жеңістеріне қуану керек.
Сәттілік тілеймін!
