«Мектеп жасына дейінгі баланың грамматикалық тұрғыдан дұрыс сөйлеуін                                                                                 қалыптастырудағы ата-аналардың рөлі»

Логопед-мұғалым: Силина С.В. 

Күні: 22.01.2025 жыл 

Қазіргі уақытта сөйлеу сапасының отбасылық сөйлеу ортасының жағдайына және ата-аналармен қарым-қатынас сипатына тікелей тәуелділігі анықталды. Егер ата-аналармен байланыс бала дамуының барлық кезеңдерінде тұрақты болса және ата-аналар сөйлеуді қалыптастыру үшін қажетті жағдайларды уақтылы және мұқият қамтамасыз етсе, онда, әдетте, оның табиғи түрде болуына ештеңе кедергі болмайды. Егер ата-аналар тәрбиелеумен айналыспаса, балалардың сөйлеуі мүлдем басқаша дамиды.
Баланың жас кезінен бастап дұрыс сөйлеуді, нақты сөйлеуді естуі өте маңызды, оның мысалында өзінің сөйлеуі қалыптасады. Ересектер сөздерді бұрмаламай, әр дыбысты анық айтып, асықпай, буындар мен сөздердің соңын «жемей» дұрыс сөйлеуі керек. Егер ересектер өз сөздерін бақыламаса, онда балаға көптеген сөздер бұрмаланып қонады: «қанша» орнына «қаша», «қой» «қо». Балаға бейтаныс, жаңа және ұзақ сөздерді нақты айту керек. Олардың мағынасын түсіндіру керек.
Баланың пассивті және белсенді сөздігін байыту және оның грамматикалық тұрғыдан дұрыс үйлесімді сөйлеуін дамыту – бұл ата-аналар күнделікті шеше алатын және шешуге міндетті міндет.
Ересектер балалардың сөйлеуін қалыптастыру процесіне араласпау әрдайым дерлік дамудың артта қалуына әкелетінін және адамның жалпы интеллектуалды дамуы сөйлеу мүмкіндіктеріне байланысты екенін түсінуі маңызды.
Сөйлеудің грамматикалық құрылымы туралы айтатын болсақ, назар аудару керек:
• Сөйлем құру ерекшеліктері;
• Зат есімдер мен сандарды қолдану, сөйлеудің басқа бөліктерімен келісу;
• Етістік формаларын қолдану;
• Сандарды зат есімдермен үйлестіру;
• Грамматикалық қателер.
Қазіргі өмір ағынында балаларыңызбен іс-шараларға уақыт табу қиынға соғады. Баламен бірдеңе талқылауға кішкене себеп жіберіп алмаңыз. Дәл талқылау. Диалогсыз біржақты «сөйлеу» пайдалы емес. Кім үнсіз: бала немесе ересек адам болса да маңызды емес. Бірінші жағдайда балаларда белсенді сөйлеу дамытылмайды, екіншісінде – пассивті (сөйлеуді тыңдау, есту, түсіну қабілеті; сөйлеу нұсқауларын уақтылы және дұрыс орындау; серіктестікке кіру).
Сөйлеуді сәтті дамыту үшін арнайы ұйымдастырудың қажеті жоқ. Сізге күрделі нұсқаулықтар мен әдістер қажет емес. Күнделікті жұмысқа бейімделіп, айналаңызға мұқият қарау керек. Балалардың сөйлеу дамуының себебі мен мәні кез-келген зат, табиғат құбылысы, әдеттегі үй жұмыстары, іс-әрекеттер, көңіл-күй болуы мүмкін.
Ас үйде грамматикалық тұрғыдан дұрыс сөйлеуді дамыту.
Ас үйде Сіз келесі тақырыптар бойынша баланың сөздік қорын, грамматикасын, фразалық сөйлеуін дамытуға мүмкіндік аласыз: «ыдыс-аяқ», «тамақ», «тұрмыстық техника», «жемістер», «көкөністер». Балаңызға тағамдардың қалай аталатынын, қандай тағам дайындап жатқаныңызды, қандай әрекеттер жасап жатқаныңызды айтыңыз («кесу», «араластыру», «тұз», «қуыру» және т.б.), көбінесе балалар бұл әрекеттерді жалпы «пісіру» немесе «жасау» сөздерімен алмастырады). Қарапайым тұрмыстық сөздікпен шектеліп қалмаңыз, балаңызға көп жаңа сөздерді ұсыныңыз. Оның есте сақтап қалуына жағдай жасауға тырысыңыз және сөздерді Сіздің артыңыздан қайталатыңыз.
Өнімдердің қасиеттерін (түсі, пішіні, өлшемі, дәмі) атаңыз (ыстық, салқындатылған, тәтті, ащы, балғын, ескірген және т.б.). Балаңызға тиісті сұрақтар қойыңыз («Қара, салат қандай болды?», «Біз сорпаға тағы не салуды ұмытып кеттік?», «Біз қандай сәбізді таңдаймыз?» және т.б.). Оны сөздеріңізді қайталауға жетелеңіз. Оған ас үйде қолдан келген көмекті тапсырыңыз. Және ол Сізге не істеп жатқаны туралы айтып берсін. Шынында да, іс-әрекетте сөйлеу материалы тезірек және табиғи түрде сіңеді.
Біз серуендеу кезінде грамматикалық тұрғыдан дұрыс сөйлеуді дамытамыз.
Серуендеу кезінде Сіз лексикалық тақырыптар бойынша сөйлеу дағдыларын қалыптастыра аласыз: «Киім», «Аяқ киім», «Күз», «Қыс», «Көктем», «Жаз», «Қала», «Көлік», «Құстар» және т. б. Ауа-райына, маусымдық өзгерістерге табиғатқа, өсімдіктерге, құстарға, жануарларға, адамдарға әртүрлі бақылаулар жүргізу пайдалы. Мұның бәрі міндетті түрде түсініктеме беру, талқылау, әңгіме түрінде рәсімдеу керек. Қардың, судың, құмның, шөптің, шықтың қасиеттерін зерттейтін эксперименттік тәжірибелер баланың көкжиегін және онымен бірге зат есімдердің, етістіктердің, сын есімдердің сөздігін кеңейтеді. Балаға таныс емес жаңа сөздерді түсіндіріп, бірнеше рет қайталап, баланы түсінікті сөйлеуге үйрету керек. Көше дыбыстарын тыңдау пайдалы: жапырақтардың сыбдыры, қадамдардың шуы, көліктердің гуілі, құстардың дауысы, желдің, жаңбырдың, қардың, бұршақтың дыбыстары және т.б. бұл есту зейінін дамытады. Балаға «Көше не туралы айтты?», «Үндемей, не естігеніңді айт», «Мұқият құлақ», «Кім шақырды?».
Біз саяжайда грамматикалық тұрғыдан дұрыс сөйлеуді дамытамыз.
Саяжайда Сіздің алдыңызда «Жыл мезгілдері», «Бақша өсімдіктері», «Гүлдер», «Ағаштар», «Жәндіктер», «Жидектер», «Бақшадағы көктемгі (жазғы, күзгі) жұмыстар» және т. б. тақырыптары бойынша сөздік және грамматикалық жұмыстарға арналған еркін кеңістік ашылады. Алынған бақылаулар, әсерлер, сөйлеу дағдылары елде олар ерекше құнды және көрнекі. Олар өмір бойы баланың жадында қалады. Тек осы жерде бала табиғи жағдайда «қазу», «қопсыту», «арамшөптер», «ұрықтандыру» және басқа да көптеген етістіктердің мағынасын игереді. Суретте емес, тірі кезінде ол өсімдіктерді вегетациялық кезеңнің әртүрлі кезеңдерінде көреді (өсу, гүлдену, жеміс беру, қурау). Жидектер, көкөністер мен жемістердің қалай және қай жерде өсетінін біледі. Егін қандай еңбекпен беріледі. Гүлдердің, бұталардың, көкөністердің атауларын балаға қиын болып көрінсе де, оларды жиі дауыстап атаңыз (нарцисс, примула ,олай, гладиолус, сквош және т.б.). Алдымен олар баланың пассивті сөздігін толықтырады, ол оларды білетін болады. Бірте-бірте бұл сөздер белсенді қолдануға ауысады және сөздік қорын едәуір байытады. Бізді қоршаған кез-келген көрнекі материалда «Төртінші артық», «Не жоғалды?», «Не өзгерді?», «Орнымен не ауысты?», «Жұбын тап», «Кімге сәйкес келеді?», «Сүйіспеншілікпен ата», «Үлкенге айналдыр», «5 белгіні таңда», «Мен не туралы айтып отырғанымды тап», «Керісінше айт» және т.б.
Демалыс күні ата-аналар мағынасын түсіндіре отырып, балаға жаңа сөз «сыйлай» алады, ол баланың сөздік қорының кеңеюіне әкеледі.
Сондай-ақ, мысалы, ұйықтар алдында жай оқу баланың сөйлеуінің дамуына және көкжиегіне (кругозор) оң әсер етіп қана қоймайды, сонымен қатар мектепте одан әрі оқуға да әсер етеді! Теледидар көрудің орнына жаңа отбасылық дәстүр жасаңыз. Өйткені, біз теледидар көргенде-бала үнсіз қалады, ал кітап оқылғанда, жауап беруді талап ететін сұрақтар еріксіз туындайды, бір нәрсені талқылау керек, осылайша әңгіме, қарым-қатынас жағдайы пайда болады. «Түнде» отбасылық оқу тек мектеп жасына дейінгі балаларға ғана емес, мектеп оқушыларына да қатысты. Мұндай отбасылық дәстүр тек сөйлеуге ғана емес, сонымен бірге Сіздің балаңызбен қарым-қатынасыңызға да әсер етеді.
Маңыздысы, егер олар көңілді болса, сабақтар қызығушылық, сәттілік күй тудырады. Позитивті эмоционалды көңіл-күй өте қажет, өйткені оларға сабақтар теріс көзқараспен мәжбүрлеу түрде берілсе, балаларға оң нәтиже бермейді және бере алмайды.
Ең бастысы, ата – аналардың баланың сөйлеуін дамытуға қатысуы бір реттік болмауы керек, әр сөйлеу ойыны, жаттығу, баламен сөйлесу сөйлеуді қалыптастырудың күрделі процесінің ажырамас бөлігі болып табылады.